Sông Long Hồ thuộc tỉnh Vĩnh Long, bắt nguồn từ sông Cổ Chiên- một nhánh của sông Tiền chảy dài từ TP.Vĩnh Long đến huyện Long Hồ, Mang Thít. Khi chảy đến chợ Ngã tư của thị trấn Long Hồ thì chia thành hai nhánh. Một nhánh rẽ phải theo sông Cái Cau chảy đến ngã ba Xã Sỉ, một nhánh chảy vào xã Hòa Tịnh và Bình Phước của huyện Mang Thít ngày nay. Sông Long Hồ có chiều dài 8km, rộng 60m, sâu từ 8- 15m.
Sông Long Hồ- “Chứng nhân” cho quá trình xây thành Vĩnh Long và lập chợ Long Hồ
“Chứng nhân” xây thành, lập chợ
Sách Đại Nam Nhất Thống Chí Lục tỉnh Nam Việt tập hạ miêu tả sông Long Hồ có nước ngọt quanh năm, “chảy đến thì khuất khúc, chảy đi thì là đà, chảy ngang ra thì đi quanh co, tích tụ lại thì đứng trong trẻo, bốn mùa nước ngọt, quanh lộn trong các châu chử thôn lạc, có chỗ như lâm động, có chỗ thành vực đầm, nên gọi là Long Hồ. Chảy quanh trước tỉnh thành hiệp với Tiền Giang, hình thế như một hùng quan thiên tạm vậy”. Trước năm 1767, sông này có tên gọi là Tầm Vồ, bởi nó chảy qua xứ Tầm Vồ (tên của người Khmer gọi vùng đất Vĩnh Long). Khi vùng đất này được mang tên dinh Long Hồ, thì sông cũng mang tên Long Hồ. Ở Vĩnh Long còn lưu lại câu hò trong dân gian: “Tầm Vồ đã đóng đô, xin quan đổi lại Long Hồ cho xinh”, có lẽ vì vậy mà sông Tầm Vồ được đổi tên thành Long Hồ cho đến ngày nay.
Xét về quy mô, trên địa bàn tỉnh Vĩnh Long hiện nay, ngoài sông Tiền, sông Hậu, sông Mang Thít, dọc bờ sông Cổ Chiên và sông Hậu có trên 100 kênh rạch lớn nhỏ. Sông Long Hồ là một trong 14 con sông đổ ra sông Cổ Chiên. Theo Đại Nam Nhất Thống chí, sông Long Hồ ở phía tả cùng với 3 con sông khác gồm: Ngư Câu ở phía hữu (tức rạch Cái Cá hiện nay), phía sau là sông Cổ Chiên (vị trí từ sông Cổ Chiên hiện nay nhìn vào TP.Vĩnh Long), trước có cừ mới (sông cầu Lầu) cùng với châu Bích Trân (tức bãi đất chạy dài cặp theo sông Cổ chiên phía bên cù lao An Bình ngày nay) rãi theo bảo vệ.
Nhận thấy đây là nơi hiểm yếu, thuận cho việc tiến thủ, bảo vệ thành Gia Định, thuận lợi về giao thông, ruộng vườn tươi tốt, phì nhiêu, ngày 22/2 năm Gia Long thứ 12 (1813), triều đình nhà Nguyễn lệnh cho quan Khâm mạng trấn thủ Lưu Phước Tường của Vĩnh Thanh trấn xây thành Vĩnh Long tại địa phận thuộc phường 1, TP.Vĩnh Long ngày nay. Thành được đắp bằng đất, “xây lưng hướng Kiền (Tây Bắc), xây mặt hướng Tốn (Đông Nam), từ phía Nam qua phía Bắc cách 200 tầm, từ Đông qua Tây cũng vậy, 4 mặt thành chỗ giữa hủng vô, ngoài có khúc thành bao vòng chỗ cửa thành, hình cong ra như đầu ngọc khuê, bốn góc thành có sừng nhọn như hình kim quy, lại như hình hoa mai….Hào rộng 10 tầm, phía tả thành này có sông Long Hồ, phía hữu có Ngư Câu, mặt sau có sông lớn, mặt trước thành có đào đường cừ sâu dài 425 tầm, ngang 40 tầm lưu thông với sông Long Hồ và Ngư Câu để làm hào thành ngoại”. Nói về tầm quan yếu của thành, sách Gia Định thành thông chí cũng chung nhận định “thật là yếu địa có hình thắng vậy”.
Không những đóng vai trò quan trọng trong chính trị, quân sự, sông Long Hồ còn là “mắc xích” trọng yếu trên đường giao thương giữa các địa phương trong tỉnh và khu vực Sài Gòn, Gia Định lúc bấy giờ. Huỳnh Minh trong quyển “Vĩnh Long xưa và nay” từng đề cập: “Từ Vĩnh Long có ghe chài, có đò máy chuyên chở hàng hóa tải tới Sài Gòn xuyên qua các tỉnh ở Hậu Giang đi ngõ sông Cửu Long, sông Cổ Chiên, sông Long Hồ và các kinh đào vô tận làng mạc chở lúa gạo, cây trái tiếp tế cho tỉnh lỵ. Khi xưa có tàu lục tỉnh từ Sài Gòn xuống Châu Đốc đi ngang qua ghé Vĩnh Long bỏ hàng hóa, ngày nay hãng tàu không còn chạy nữa, có các ghe chài của các hãng thầu người Huê Kiều thay thế tải đồ các tỉnh về Hậu Giang, thế thì Vĩnh Long có 2 trục giao thông dân sự song song, giúp cho nền kinh tế ở đây càng thêm sung túc”.
Sự sung túc này còn thể hiện cách đây gần 300 năm, sau khi thành lập Long Hồ dinh vào năm 1732 tại vàm sông Long Hồ đã hình thành một khu chợ ở bến đá phía phường 5, TP.Vĩnh Long ngày nay và sớm trở thành trung tâm đầu mối của miền Tây với các vùng Sài Gòn, Gia Định. “Hai mặt giáp sông, phố xá liên tiếp, trăm món hàng hóa tập hợp đủ cả; chạy dài đến 5 dặm, ghe thuyền đậu đầy bến sông”- Đại Nam Nhất Thống chí miêu tả. Vào giữa thế kỷ XIX, theo thống kê Vĩnh Long có 19 chợ trong tổng số 93 chợ lớn nhỏ của Nam kỳ lục tỉnh, thì chợ lớn nhất của Vĩnh Long thời bấy giờ vẫn là chợ Long Hồ. Sau khi thực dân Pháp chiếm thành Vĩnh Long, chợ Long Hồ dời qua phường 1, TP.Vĩnh Long như hiện nay.
Sở hữu nhiều di tích lịch sử văn hóa
Dọc hai bên bờ sông có nhiều di tích cấp quốc gia, trong đó có Văn Thánh miếu (phường 4, TP.Vĩnh Long). Ảnh chụp trước khi dịch Covid-19 bùng phát
Từ buổi đầu khẩn hoang, lập làng, vùng đất dinh Long Hồ xưa đã ghi nhận dòng di cư của người Việt và người Hoa đến đây lập nghiệp, chúa Nguyễn đặt tên làng của người Hoa là làng Minh Hương. Sau người Minh Hương, dưới triều đại nhà Thanh (Trung Quốc) có một số người của các phủ: Minh Ba, Phước Châu, Tuyền Châu, Quảng Châu, Tiều Châu và Quỳnh Châu thuộc các tỉnh Trực Lệ, Phước Kiến, Quảng Đông sang Vĩnh Long lập nghiệp, được nhà Nguyễn cho phép lập ban hội gọi là Thanh Hương Thất phủ.
Trong quá trình di dân và định cư ở vùng đất Long Hồ dinh xưa, việc đầu tiên của những cư dân khi đến đây là chọn nơi thích hợp để thích ứng với thiên nhiên. Trong đó, dọc hai bên bờ sông Long Hồ, phù sa lắng đọng tạo nên vùng đất màu mỡ được cư dân tập trung đến dựng nhà, làm ăn sinh sống và làng mạc nơi đây cũng bắt đầu hình thành từ thuở đó. Sau khi lập làng, ổn định cuộc sống, người Việt bắt đầu dựng đình làng thờ Thành Hoàng bổn cảnh, lập đền miếu, chùa chiền để cúng thần linh và chư Phật. Còn người Hoa khi di dân vào vùng đất mới, cư trú thành từng cụm xen kẽ với người Việt, đồng thời xây dựng chùa, đền, miếu thờ Ông Bổn, bà Thiên Hậu, Quan Công…Từ đó, dòng sông Long Hồ ghi nhận nhiều di tích được tạo lập đến nay có tuổi thọ hàng trăm năm, tạo nên điểm khác biệt lớn so với những sông khác trong tỉnh.
Thất vị Thánh Mẫu được thờ tại miếu Bà Chúa xứ Cây Trôm (phường 5, TP.Vĩnh Long)
Thống kê ban đầu từ đầu nguồn ngã ba sông Cổ Chiên chảy qua phường 1, phường 5, phường 4 (TP.Vĩnh Long), đến xã Thanh Đức, Long Phước và thị trấn Long Hồ (huyện Long Hồ) và xã Long Mỹ (huyện Mang Thít), dọc hai bên sông Long Hồ có 8 cơ sở tín ngưỡng của người Việt, 4 cơ sở tín ngưỡng của người Hoa. Các cơ sở tín ngưỡng này có niên đại sớm từ cuối thế kỷ XVIII đến giữa thế kỷ XIX. Bên cạnh đó, nơi đây cũng hình thành 20 cơ sở tôn giáo khác nhau có niên đại từ giữa thế kỷ XIX đến giữa thế kỷ XX. Trong đó, người Việt có các cơ sở tín ngưỡng mang giá trị tiêu biểu như: Văn Thánh miếu, đình làng Long Hồ, miếu bà Chúa Xứ, đình Long Thanh, đình Long Mỹ, miếu bà Cây Trôm, nhà thờ họ Mai, chùa Long Phước, chùa Thanh Châu…Người Hoa có các di tích: Thiên Hậu miếu, Thất Phủ miếu, Minh Hương hội quán, Long Hưng hội quán…
Thông qua các di tích, chúng ta nhận ra có nhiều di tích, cơ sở tôn giáo được xây dựng quy mô lớn, bằng danh mộc, với nhiều hiện vật giá trị chứng tỏ cư dân hai bên dòng sông Long Hồ có đời sống kinh tế khá giả, tinh thần phong phú. Trải qua chiều dài lịch sử, các di tích nơi đây từng gắn liền quá trình đấu tranh chống giặc ngoại xâm, góp phần vào công cuộc giải phóng dân tộc và chứa đựng nhiều giá trị lịch sử, văn hóa, nhân văn sâu sắc, vì thế nhiều di tích, cơ sở tín ngưỡng trên dòng Long Hồ ngày nào giờ đã được xếp hạng di tích lịch sử văn hóa, bao gồm 3 di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia (Thất Phủ miếu, Văn Thánh miếu, đình Long Thanh) và 4 di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh (đình Long Hồ, Minh Hương hội quán, chùa Long Khánh, đình Long Mỹ).
Hàng năm, tại các di tích diễn ra nhiều lễ hội văn hóa, truyền thống quan trọng, đình có lễ hội Thượng điền, Hạ điền, tam niên đáo lệ Kỳ yên; chùa có lễ cúng rằm tháng giêng, tháng bảy và tháng 10 âm lịch; di tích người Hoa có những lệ cúng Phước Đức Chánh Thần, vía Bà, vía Ông…thu hút rất đông tín đồ, phật tử và nhân dân đến hành hương và tham dự lễ hội để cầu mong quốc thái dân an, gia đạo bình yên.
Xuân đến, ngoài trời nắng vàng rực rỡ, trăm hoa khoe sắc, cũng là lúc chúng ta có nhiều thời gian rỗi nhất trong năm. Sau khi cúng rước ông bà, tổ tiên, thăm nhau, chúc tết gia đình, người thân, chúng ta dành chút thời gian rảo bước dọc sông Long Hồ, ghé thắp hương viếng các di tích lịch sử văn hóa hai bên bờ sông, vừa “hái lộc” đầu năm và cũng để ghi nhớ, hồi ức về những chiến công hiển hách của các bậc tiền nhân trong quá trình khai hoang, mở đất, lập làng và anh dũng đấu tranh để giữ yên bờ cõi cho quê hương, xứ sở.
BOX: Sông Long Hồ ngày nay vẫn là tuyến đường thủy quan trọng từ sông Cổ Chiên đi sông Hậu hay những vùng của tỉnh Trà Vinh. Dẫn nước ngọt về các cánh đồng của huyện Long Hồ, Mang Thít cho đất nơi đây thêm màu mỡ, lúa đầy đồng.
* Tài liệu tham khảo:
- Đại Nam Nhất Thống Chí Lục tỉnh Nam Việt tập hạ, dịch giả Tu Trai Nguyễn Tạo, Nha Văn hóa Bộ quốc gia Giáo dục xuất bản, tập số 3 năm 1959.
- Gia Định thành thông chí, Trịnh Hoài Đức, tập trung quyển 3, tập hạ quyển 4,5,6, Nha Văn hóa Phủ quốc vụ khanh đặc trách văn hóa xuất bản 1972.
- Vĩnh Long xưa và nay của Huỳnh Minh, 1967.
- Lịch sử tỉnh Vĩnh Long (1732- 2000), Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy Vĩnh Long, NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội 2002.
- Báo cáo khoa học “Nghiên cứu quá trình định cư dọc theo sông Long Hồ thông qua cơ sở tín ngưỡng, tôn giáo”, Ban Quản lý di tích Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Vĩnh Long, 2019.
Bài, ảnh: MINH TRIẾT
